Giáo sư Trịnh Xuân Thuận nói chuyện về khoa học vũ trụ và Phật giáo

Vị giáo sư nổi tiếng thế giới về thiên văn học, Trịnh Xuân Thuận đã có buổi nói chuyện tại Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam (Vusta) với chủ đề Phổ biến khoa học vũ trụ sáng qua và Phật giáo.

Buổi thuyết trình của giáo sư Thuận đã khái quát lịch sử hình thành ý tưởng vũ trụ của loài người với nhiều cách nghĩ khác nhau về vũ trụ, từ quan điểm sai lầm thuở sơ khai ban đầu như trái đất là trung tâm vũ trụ, mặt trời là trung tâm vũ trụ cho đến khi ra đời lý thuyết vũ trụ gồm vô số các thiên hà như ngày nay.

Trong câu chuyện, giáo sư Thuận nói về các thành viên trong hệ mặt trời, từ sao Thủy đến sao Diêm Vương, các thiên hà, các tinh vân, lỗ đen. Ông cũng giới thiệu về kính thiên văn lớn tại Mỹ và trên thế giới mà ông từng sử dụng.

Nói về sự lịch sử hình thành vũ trụ, giáo sư Trịnh Xuân Thuận cho rằng: "Vũ trụ có ngẫu nhiên hay không là quan điểm của mỗi người. Với tôi thì vũ trụ hình thành không phải ngẫu nhiên, vì sắc đẹp hài hòa hoàn hảo và tuyệt vời của vũ trụ tạo thành khối thống nhất của như ngày này thì chắc chắn có chủ ý tạo ra".

Tuy nhiên, theo giáo sư Thuận, đối tượng sáng tạo ra vũ trụ đó không phải là con người cụ thể, như Chúa trời. Ông cũng cho rằng, nếu ai đó nói ngẫu nhiên cũng không sao nếu họ đưa ra cách lý giải hợp lý.

Giáo sư Trịnh Xuân Thuận cho biết, nếu tính tuổi của vũ trụ đến nay là tròn một năm (với vụ nổ Big Bang là ngày 1/1), thì hệ mặt trời hình thành vào ngày 9/9, tế bào đầu tiên hình thành ngày 25/9, cái cây đầu tiên xuất hiện 23/12, động vật có vú 26/12 và người cổ đầu tiên vào ngày cuối cùng của năm - 31/12.

Trong buổi nói chuyện, giáo sư dành gần nửa thời gian để nói về khoa học thiên văn và Phật giáo. "Phật giáo nhìn vào trong, còn thiên văn nhìn ra ngoài. Khoa học cần trí tuệ phân tích, làm cách chính xác với dụng cụ như kính thiên văn. Còn Phật giáo dùng trực giác để tìm hiểu sự thật. Như vậy, Phật giáo và khoa học thiên văn có hai lối nhìn khác nhau", ông nói.

Tuy nhiên giáo sư Thuận cho hay, giữa Phật giáo và khoa học có nét tương đồng. Ông phân tích, Phật giáo có nói đến sự vô thường, cái gì cũng thay đổi. Đó cũng là đề tài của khoa học thế kỷ 20. Trước kia, người ta tưởng vũ trụ là bất biến, theo quan điểm của Aristotle. Nhưng sau này, khoa học đã chứng minh, vũ trụ thay đổi, và trong vũ trụ, mọi vật đều thay đổi.

"Mỗi một thứ đều được sinh ra, sống cuộc đời của nó rồi chết đi. Đức Phật cũng nói rằng, mọi sự vật trên thế gian đều hiện hữu dưới hình thức các mối quan hệ", giáo sư Thuận nhấn mạnh.

Tại buổi thảo luận, nhiều câu hỏi của các nhà khoa học đưa ra thể hiện niềm say mê thiên văn học như năng lượng tối, vũ trụ trong những giây đầu tiên, các lỗ đen và cả những sửa đổi gần đây trong lý thuyết lỗ đen của Hawking, hiện tượng nhật thực trong quan niệm của người dân gây ra sâu bệnh, hiện tượng hạt neutrino nhanh hơn ánh sáng.

Cuộc sống, khoa học trong con mắt Phật tử Trịnh Xuân Thuận

Là một khoa học gia người Mỹ gốc Việt trong lĩnh vực vật lý thiên văn, GS Trịnh Xuân Thuận còn được biết đến với vai trò một nhà văn đã viết nhiều quyển sách có giá trị cao về vũ trụ học. Ông còn là một nhà thơ, một triết gia, một Phật tử và một nhà hoạt động cho môi trường và hòa bình.

Với ông, Phật giáo và Khoa học là hai lĩnh vực đam mê, bổ trợ rất nhiều trong con đường nghiên cứu khoa học. Sau 7 năm quay trở lại Việt Nam, GS Trịnh Xuân Thuận đã có cuộc trò chuyện thú vị về mối quan hệ giữa đạo Phật và Khoa học.

“Vô hạn trong lòng bàn tay”

- Ông không chỉ là một nhà khoa học với nhiều công trình nghiên cứu có giá trị mà còn là tác giả của nhiều quyển sách có giá trị cao về vũ trụ học. Đặc biệt, gần đây, người ta thấy ông hay viết về mối tương quan giữa khoa học và Phật giáo. Điều gì đã đưa ông đến với đạo Phật?

Ngay từ nhỏ tôi đã chịu ảnh hưởng của đạo Phật từ mẹ. Nhưng tôi chỉ thực sự quan tâm đến đạo Phật khi gặp một nhà khoa học tên là Madrarica vào năm 1997. Lúc đó, tôi bắt đầu nghiên cứu về mối quan hệ giữa đạo Phật và khoa học, xem có mối quan hệ tương đồng nào không. Sau này, tôi có viết một quyển sách chung với vị GS này với tên gọi “Vô hạn trong lòng bàn tay”.

Đến lúc này, tôi mới thực sự nghiên cứu sâu về đạo Phật và khoa học với các góc nhìn khác nhau. Tôi không muốn dùng đạo Phật để chứng minh khoa học hay khoa học để chứng minh đạo Phật. Điều tôi quan tâm là dùng kiến thức của hai lĩnh vực này thì nhìn một sự vật, một hiện tượng sẽ phong phú, toàn diện hơn từ đó tìm ra bản chất, sự thật.

- Trong đạo Phật có triết lý Nhân - Quả, vậy dưới góc nhìn của ông, triết lý này có tính khoa học hay không?

Tôi là nhà khoa học nên tôi chỉ tin vào những gì được chứng thực, có chứng cớ. Có điều rất rõ là, sau khi chết, con người người không thể biết được mình sẽ như thế nào, có sự luân hồi hay không, điều này chưa ai chứng minh được. Thế nên tôi mới nói, Khoa Học và Phật Giáo vốn có những phương thức khác biệt rất cơ bản trong việc nghiên cứu thực tại. Một ví dụ được chứng minh  rất khoa học: nếu chúng ta gây ô nhiễm, làm Trái đất nóng lên, gây biến đổi khí hậu như hiện nay, thì sẽ đến lúc con cháu chúng ta sẽ không còn chỗ để sinh sống.

Hoặc có những điều vẫn chưa được giải đáp thoả đáng mà chỉ là lời đồn như người ta hay nói chuyện về năm 2012 là năm tận thế. Tôi cho rằng đó là do tín ngưỡng chứ không phải khoa học. Thực tế, trong khoa học có câu chuyện ở một thời điểm nào đó các hành tinh sẽ trùng nhau trên một đường thẳng, nhưng bao giờ xảy ra hiện tượng đó thì còn chưa ai chứng minh được. Trước đây, người ta cũng đã đồn thổi cho là năm 2000 là năm tận thế nhưng năm 2000 đã qua hơn chục năm rồi mà có thấy làm sao đâu.

Song cũng câu chuyện này nhưng lại rất khoa học: ngày tận thế sẽ đến rất gần nếu chúng ta không bảo vệ Trái Đất trước sự tấn công của chính con người. Nếu cứ theo đà phá hoại môi trường như thế này, chẳng cần đợi đến vài tỷ năm nữa các vì sao, Mặt Trời sẽ tắt mà con số đó chỉ tính bằng vài trăm năm nữa thôi. Nhân- Quả theo tôi chính là ở chỗ đó.

Tin vào số phận - định mệnh thì cần gì phải phấn đấu

- Như ông đã nói có mối liên hệ giữa đạo Phật và khoa học. Nhiều người cũng quan niệm, con người sinh ra có vì sao chiếu mệnh, quyết định số phận sau này. Ông có tin về điều này?

Tôi đã nói, điều này chưa được khoa học chứng minh nên đó chỉ là giả thuyết. Tôi chỉ có ý kiến thế này, nếu mỗi con người sinh ra đều được số phận định đoạt rồi thì cần gì phải phấn đấu, học tập… Bạn nghĩ xem, có đúng không? Cuộc sống của mình còn phải do mình quyết định nữa chứ.

- Với con mắt của một Phật tử, ông nhìn cuộc sống như thế nào?

Tôi tin rằng, những gì mình làm đều có hậu quả về sau. Làm điều thiện được hưởng điều tốt lành, điều ác phải hứng chịu sự trừng phạt. Đạo Phật đã giúp tôi cân bằng và định hướng con đường làm khoa học của mình.

Vũ trụ và Hoa sen

- GS có thể chia sẻ về kế hoạch sắp tới của mình?

Kế hoạch tương lai của tôi vẫn là viết sách, khảo cứu và dạy học. Chắc lúc tôi về hưu rồi chắc sẽ vẫn viết sách. “Vũ trụ và Hoa sen” là cuốn sách mới ra của tôi. Nhà xuất bản Tri thức của Liên hiệp các Hội khoa học Việt Nam đã mua bản quyền và thời gian gần sẽ xuất bản giới thiệu với bạn đọc của Việt Nam.

- Còn điều mà GS tâm đắc nhất sau sau nhiều năm nghiên cứu khoa học?

Đó là được làm những gì mình thích. Đã làm khoa học là phải giải phóng được đầu óc khỏi những lo toan, không bị ức chế thì mới sáng tạo được. Có thể, đạo Phật đã giúp tôi tìm được sự thoải mái đó để đi được chặng đường dài trên con đường nghiên cứu khoa học.

- Xin cảm ơn GS về những chia sẻ thú vị.

Sinh ra tại Hà Nội, Trịnh Xuân Thuận lúc sáu tuổi theo gia đình di cư vào Nam rồi lớn lên ở Sài Gòn. Ông đã theo học ngành vật lý thiên văn tại Học viện Kỹ thuật California (California Institute of Technology) từ 1967 đến 1970, và tại Đại học Princeton từ 1970 đến 1974. Ông bảo vệ luận án tiến sĩ tại Đại học Princeton. Từ năm 1976, ông là giáo sư ngành này tại Đại học Virginia. Ông cũng là giáo sư thỉnh giảng tại Viện Đại học Paris VII (Université Paris VII - Diderot).
Tháng 8/2004, ông có về thăm Việt Nam và có những buổi nói chuyện về vũ trụ và vật lý thiên văn tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Lần về Việt Nam này, GS Trịnh Xuân Thuận sẽ có chuyến đi thuyết trình khoa học hơn 20 ngày. GS Thuận sẽ có các buổi nói chuyện về khoa học tại các thành phố Hà Nội, Đà Nẵng, Quy Nhơn và TP HCM với các sinh viên. Chủ đề thảo luận tại những buổi này gồm khoa học và Phật giáo, vị trí của con người trong vũ trụ, phổ biến khoa học, khoa học và đam mê. Cũng trong dịp này, cuốn "Bầu trời và các vì sao" do ông viết được Nhà xuất bản Tri thức chính thức ra mắt. Đây là cuốn sách dành cho độc giả đại chúng muốn khám phá thiên văn học. Nó giúp giải thích một cách dễ hiểu những vấn đề lớn như các hệ quan điểm của những triết gia, khoa học về vũ trụ, vũ trụ quan tôn giáo, tri thức về thời gian, vũ trụ thần thoại, ý thức con người.

Theo Liên Cơ - KH&ĐS